السلام عليك يا امام رئوف

تاريخانه، مسجد قديمي صدر اسلام در حاشيه جاده روزگار باستاني ري به خراسان قرار دارد. شهرستان دامغان در صدر اسلام شاهراه تجارتي و ارتباطي شرق و غرب و مخصوصاً ري و خراسان بود. تاريخانه دامغان يادگاري از اين عصر طلايي است. به اين معني كه در اواخر قرن دوم و اوايل قرن سوم هجري بناي تاريخانه دامغان به سبك و اسلوب خاص معماري ساساني ساخته شد و به عنوان يكي از قديمي ترين مساجد شناخته شده در ايران اسلامي داراي جايگاه و منزلت ويژه است.

تاريخانه به معني خانه خدا است. اين مسجد با توجه به نقشه بنائي كه از ديرباز در اين ناحيه و به نام كاخ ساسانيان معروف بوده است، ساخته شده و اهميت و اعتبار اين مسجد كه بقاياي آن هنوز پابر جاست نشان مي دهد كه ايرانيان ساكن جبهه شمال شرقي ايران با ذوق تلطيف يافته دوره اسلامي، ايوان هاي دوره ساساني را به سبك بديع و نويني در اين مسجد به گونه اي ساخته اند كه علاوه بر رعايت نقشه يك بناي مذهبي، ويژگي هاي معماري و ساختمان هاي گذشته نه چندان دور در آن به طور كامل نمايان است، هرچند در اين بنا از طرح هاي تزئيني و گچبري اثري نيست، ولي طراحان و بانيان آن تا حد امكان سعي كرده اند با ايجاد ستون هاي قطور و با استفاده از قوس هاي بيضي شكل و پوشش هاي استوانه اي (آهنگ) كم خيز به همراه دهليز هاي متعدد در اطراف يك ايوان مركزي و همچنين احداث رواق هاي متعدد در اطراف حياط به شيوه و سبك معماري دوره ساساني را به طور كامل حفظ و رعيت كنند، به همين جهت ويژگي هاي مسجد تاريخانه دامغان را مي توان در رديف آثار ارزشمند و بسيار مهم تاريخي دانست. بناي مسجد تاريخانه در فضايي به ابعاد 5/35 در 5/45 متر مربع احداث شده است و شبستان مسجد كه در ضلع جنوب غربي آن ساخته شده، شامل 18 ستون است. شش رديف در قسمت طولي بنا و سه رديف هم در جهت عرض بنا قرار دارد. هر يك از ستون ها 75/1 سانتي متر قطر و 85/2 سانتي متر بلندي دارد. فاصله هر ستون نسبت به ستون هاي مجاور خود 5/3 متر است كه به صورت دو رديف سه تائي در دو طرف يك ايوان مركزي قرار گرفته اند.

اين ايوان داراي وسعت بيشتر و طاق عريض تري است. به اين ترتيب كه فاصله بين دو ستون در صحن ايوان مركزي 5 متر است و همين ايوان اصلي و دهليز هاي اطراف آن بنا را به صورت يك تالار ستون دار و متأثر از سبك معماري خاص ايراني نموده است. (تصوير 1)

روي هريك از ستون هاي اين شبستان در ارتفاع 3 متري زائده اي تخته مانند به صورت يك صفحه مربع شكل با قفل و بست هاي ضخيم چوبي نصب شده، (تصوير 2) كه از آن به منظور دستك هاي پا طوق قوس پوششي استفاده شده. از هر چهار طرف ستون هاي اطراف با ايجاد قوس هاي بيضي شكل مسقف شده اند و فقط در مورد رديف ستون هاي جلوي صحن مركزي يا كار قوس در سه طرف ديده مي شوند، كه نماي بنا بوده است. طاق هاي بيضي شكل و فعلي درگاه ها در اين بنا با نهايت دقت و مهارت و زيبائي خاصي با استفاده از قالب هاي چوبي زده شده است. به اين ترتيب كه قالب هاي چوبي و قوس هاي طاق با آنكه كاملاً نشانگر هلال بيضي شكل دوره ساساني است، ولي شكستگي مختصري در رأس آن ها به وجود آمده است كه اهميت و امتياز آن را مشخص مي كند و چنين به نظر مي رسد كه اين موضوع نيز مورد توجه معماران و سازندگان بناي تاريخانه بوده است، زيرا با كشيدن يك خط مستقيم آبي رنگ در زير قوس ها اين قسمت را كاملاً مشخص كرده اند و اين رنگ آبي روشن تنها اثر رنگ آميزي در اين بناي مذهبي است.

ستون هاي مسجد تاريخانه با آجر هاي مربع شكلي به ابعاد 43 در 43 سانتي متر به گونه اي ساخته شده اند كه شالوده آن ها داراي زير سازي و پي بندي بسيار اساسي و بنيادي است. به اين ترتيب كه پس از شفته ريزي در صحن به قطر 1.5 متر با ملاط آهك و خرده هاي سنگ و آجر پاره، دو رديف آجر هاي افقي به منظور زيرسازي ستون ها كار گذاشته شده است و سپس بر روي چنين شالوده اي مستحكم يك رديف آجر هاي قطور به ابعاد 50 در 50 سانتي متر كه ضمن عمليات گمانه زني ظاهر شده اند قرار گرفته و ايجاد يك سطح اتكاي يكنواخت و يك پارچه نموده كه بيش از 30 سانتي متر ارتفاع و 160 سانتي متر طول دارد و از نوع آجر هائي است كه در ساخت پايه ستون ها به كار رفته است.
لازم به يادآوري است كه در بدو امر تصور مي رود اين پايه ستون ها به صورت نما كار شده اند. در صورتي كه در ضمن كاووش معلوم گرديد كه اين سكو نيز بر روي شالوده ستون هاي مدور و به منظور استحكام زير سازي ستون هاي قطور ساخته شده و بعداً ساقه ستون هاي مسجد با استفاده از شيوه معماري آجر هاي راست و خفته (عمودي و افقي) كه بر اساس سنت معماري دوره تاريخي پارت و ساساني است، ساخته و پرداخته شده اند (تصوير 3)
و بعد قوس طاق هاي پوششي از روي پاكارهاي تخته اي روي ستون ها با قالب چوبي و بدون شمشه گيري صورت گرفته است. بر روي آن يك رديف آجر هاي افقي به صورت «تويزه» و يك رديف آجر هاي عمودي به اصطلاح طرح رومي با ملاط گچ كار شده است. (تصوير 1) بنابر اين به عنوان يك وجه تمايز براي تفكيك معماري اوليه تاريخانه دامغان از مرمت دوره ساجوقي مي توان شمشه گيري هلال طاق ها را كه فقط در زمان سلجوقي در اين مكان عملي شده است، ملاك و سند زماني و تاريخ نگاري و ساليابي در اين مسجد قرار داد. بنابر اين مشاهده مي شود كه در ساخت بناي اوليه تاريخانه به هيچ وجه از شمشه گيري گچي به صورت قالب يا شاخص گچكاري استفاده نشده است.
موضوع جالب توجه ديگري كه در معماري تارخانه دامغان چشم گير است، ايجاد پاتاق در سطح ديوار هاي مسطحي است كه از آن ها به جاي كارقوس هاي بيضي شكل پوششي استفاده شده است، كه در امر معماري كاملاً تازگي دارد و پيش از آن در زمان ساساني در اين گونه بناها از نيم ستون هاي كنار ديوار به صورت پاطاق قوس استفاده مي شد. اما در تاريخانه سعي شده است كه با ايجاد يك حفره مستطيل شكل در درون ديوار قطور خشتي با چند رديف آجر و گاهي با ايجاد كلاف كشي چوبي درون ديوار، پا طاق قوس مطمئني براي طاق هاي ضربي تدارك شود. لازم به ذكر است كه در بناي اين مسجد به استثناي ستون ها و قوس طاق ها در ساخت ساير الحاقات و حصار بنا از خشت خام و آجر هاي مربع 43 سانتي متري استفاده شده است و به هين دليل پوشش بنا به تدريج و به مرور زمان در اثر بارندگي و بي توجهي از بين رفته و تنها اثر داغ پوشش ها باقي مانده است. چنانكه در تنها اثر پوشش باقي مانده در شبستان مسجد كه مربوط به اولين پوشش دهانه اي است و در زاويه شمال غربي مسجد قابل مشاهده است. كيفيت آن نشان مي دهد كه داراي سقف استوانه اي بوده، كه متأسفانه در بازسازي هاي اخير (در حدود 50 سال قبل) نه تنها رعايت هلال قوسي هاي اصيل پوششي نشده بلكه به صورت سقف چهار ترك درآمده و در نتيجه براي بينندگان موجب ابهام در شناخت هويت معماري اين مسجد شده. مخصوصاً در پوشش ايوان مركزي كه اين امر به هيچ وجه رعايت نشده است. (تصوير 4)


آلبوم تصاوير مسجد تاريخانه دامغان


محراب اين مسجد در گوشه اين ايوان قرار گرفته با آنكه شاخصي از جهت نمازگذاران است ولي در كل وضع روشني ندارد. چون در مركز شبستان نيست. به همين جهت بر روي بدنه چوبي شبستان خشت بزرگ و قطوري در وسط ايوان به گونه اي كار گذارده شده كه علاوه بر نشان دادن جهت قبله، خشت هاي در اطراف آن به صورت منحني، هلال قوسي را تشكيل مي دهند كه به لچكيهاي زواياي اين سطح ختم مي شده است و مؤيد آن است كه هر چند محراب در مركز ايوان بنا نشده، ولي براي مشخص نمودن قبله بوده است و از نظر شكل و فرم با ورودي كه در زاويه جنوب غربي شبستان موجود است و به صورت اصيل خود باقي مانده كاملاً فرق دارد. يعني معماري يكنواخت و معاصري را القا نمي كند، و وضع ثابت و معيني ندارد. حياط يا صحن مركزي مسجد تاريخانه مربع شكل و به ابعاد 5/25 در 5/26 متر مربع مي باشد كه اطراف آن را رواق هائي به سبك و شيوه ستون هاي شبستان فرا گرفته است كه ظريفتر ساخته شده اند. هرچند اين رواق ها فاقد پوشش اند ولي داراي نكات برجسته اي هستند كه ذكر آن ها خالي از اهميت نيست. بعضي از ستون هاي رواق مسجد به جاي مصالح آجري از خشت خام ساخته شده اند، پائين اين ساقه ستون ها از مصالح آجري و ملاط گچ بوده و بقاياي آن ها تا 80 سانتي متر باقي مانده است. اين ستون ها داراي ساقه مدور و مربوط به دوران اوليه ساخت بنا مي باشند. در مرمت دوران سلجوقي بدنه ستون رواق ها با همان خشت خام منتهي به صورت مكعب ساخته شده اند. كيفيت باز پيرائي و مرمّتي كه بعد ها در اين بنا انجام گرفته، به ويژه در مورد قوس هاي نوك تيز كه در رواق ها و بعضي از طاق هاي مخروبه مسجد به چشم مي خورد مبين اين است كه همه اين تغييرات مربوط به قرن پنجم هجري و زمان سلجوقي است. (به استثناي تعميراتي كه در حدود 50 سال پيش به صورت غير فني انجام گرفته و بايد اصلاح شود).


مي توان گفت قبل از ساخت منار دوره سلجوقي يا از منار قديمي اثري نبوده، يا آنكه به كلي از ابتدا مناري ساخته نشده. بناي مناره دوره سلجوقي بر طبق كتيبه آجري بدنه منار به امر «ابو حرب بختيار ممدوح منوچهري» (430- 420 هجري قمري) ساخته شده است.
در مورد ساير الحاقات تاريخانه دامغان آثاري موجود نيست، ولي وضع ظاهري بنا نشان مي دهد كه اين مسجد از طرف شمال شرقي و شمال غربي داراي الحاقات و راهرويي بوده است كه آثاري از بقاياي آن ها وجود دارد. چنانكه ورودي اصلي تاريخانه و جبهه شمال شرقي و رو به روي صحن مركزي و شبستان مسجد، يعني همين (ورودي كه اكنون از آن استفاده مي شود) بوده كه به صورت دالاني طويل و طاق نماهايي بوده است كه به تدريج از بين رفته اند. ضمن عمليات كاوش در اين قسمت معلوم شد كه از اين محوطه بعد ها به علت قرب مكاني با مسجد به صورت قبرستان استفاده شده است. با وجود اين بناي مسجد تاريخانه دامغان چندان آسيبي نديده و با بازسازي و تعميرات استحفاظي مي توان از تخريب و انهدام بيشتر آن جلوگيري. در فضاي حياط اين مسجد جهت عمليات كاووش و بررسي، ترانشه اي به ابعاد 2 در 1 متر حفر گرديد كه نشان مي داد پيش از احداث مسجد تاريخانه در اين محوطه بناي قديمي تري وجود نداشته است. بر خلاف آنچه كه نوشته اند شالوده بناي تاريخانه بر روي يك اثر دوره ساساني گذارده شده است. ولي در عمق 5/2 متري حياط مسجد آثاري نامشخص كه با آجر ساخته شده بود ظاهر گرديد كه مربوط به دوره سلجوقي است و احتمال دارد كه مربوط به يك حلقه چاه قنات باشد. ولي آثار كف سازي در حياط تاريخانه مشاهده نشد.



نويسنده: دكتر علي اكبر سرفراز (باستان شناس)