شهرستان جاجرم در جنوب غربي استان خراسان شمالي واقع است و از شمال به بجنورد (مركز استان)، از شمال غرب به استان گلستان، از شرق به اسفراين،از جنوب شرق به سبزوار و از سمت غرب به استنان سمنان محدود ميشود.
آب و هواي جاجرم «معتدل و خشك، بيشترين درجه گرما در تابستانها تا 40 درجه بالاي صفر و كمترين درجه در زمستانها تا 15 درجه زير صفر و ميزان بارندگي سالانه حدود150 ميلي متر است.
اين شهرستان از نظر تقسيمات كشوري شامل سه بخش است. بخش مركزي، بخش شقان (دنبالهي جلگه حاصلخيز مانه و سلماس) و بخش سنخواست (همجوار با اسفراين).
وجه تسميه جاجرم
«جاجرم ولايتي است از خراسان. قصبهاي است معمور و آباد و قلعهي بزرگ دارد كه در وسط واقع است و اطرافش بساتين و مزارع دارد و چهارصد خانوار در آن ساكناند و در اصل «جاگرم» و ميانهي نشابور و جوين وجرجان واقع شده...»
پيشينهي تاريخي
«در سال 1369 ضمن بررسي اطراف جاجرم در مجاورت تپهاي به نام «تپهي پهلوان» تعداد فراواني تيغه و ابزار سنگي مشاهده شد كه با توجه به كيفيت ساخت و پرداخت آنها ميتوان گفت بازمانده از اجتماعات دوران ميان سنگي ميباشند.»
با استناد به گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار باستاني خراسان، قديميترين سفالهاي به دست آمده از تپههاي باستاني اين شهر (تپهي كلاته حسن) متعلق به هزارهي چهارم قبل از ميلاد است. در طول هزارهي اول قبل از ميلاد، اقوامي در منطقه ساكن بودهاند كه مشخصهي آنان استفاده از سفال خاكستري است آثار باقيمانده از حضور آنان را ميتوان در اتلال دوشگلي(Doshagly) و رباط عشق جستجو نمود.
مطالعهي شواهد تاريخي و باستان شناسي نشان ميدهد كه «گذشته از سوابق درخشان تاريخي جاجرم از پيش از اسلام، در دوران تاريخي نيز شديدا مورد توجه بوده و وجود مقابر و مساجد از قرن پنجم و هفتم هجري و تپههاي عظيم اسلامي اين مطلب را تأييد ميكند
در كتاب حبيب السير بارها از جاجرم در كنار شهرهاي مهمي چون قزوين، ري اصفهان، دامغان، جاجرم، جرجان و مشهد نام برده شده است. كه نشانگر اهميت اين شهر است. طبق نوشتههاي خواندمير، پادشاهان ايلخاني بارها در لشكركشيهايي كه به منظور سركوب شورشيان انجام ميدادند، در اين شهر اقامت و يا از آن عبور كردهاند
كلنل چارلز ادواردييت، كه در دوران قاجار از جاجرم بازديد كرده است.، در سفرنامهي خويش از سكهي مكشوفهاي داراي تاريخ 739 هق ياد كرده كه در ضربخانهي جاجرم ضرب شده بود. از آن جا كه اين شهر. «...در مسير جادهي ابريشم بين دو ايستگاه نيشابور و دامفان قرار داشته...» همواره به آن توجه ميشده است. راه ديگري نيز كه استرآباد (گرگان قديم) ميگذشت شهرهاي حاشيهي جنوبي درياي خزر را از طريق جاجرم به خراسان متصل ميساخت. چنان كه به فرمان امير عليشير نوايي، وزير با تدبير تيموريان، سه كاروانسراي مهم عشق، قلي (Qelly) و قرهبيل (Qarabill)در مسير همين راه در منطقهي جاجرم ساخته شد
«كلاويخو» سفير دربار اسپانيا، در مسير سفر خويش به دربار تيموريان از اين شهر عبور كرده، قلعهي واقع دراين شهر را توصيف كرده است.
در جاجرم علاوه بر تاتها، كه قديميترين ساكنان اين ديراند، تركان گرايلي، طوايف عرب، ازبكها و بخاراييها سكني گزيدهاند. اين اختلاط نژادي، بيشك، ناشي از موقعيت جغرافيايي خاص آن بوده است.
ترگان گرايلي شامل دو طايفهي مهم رمضانلو و مقصودلو هستند. گروه اول در دوران نادرشاه و گروه دوم در زمان محمد شاه قاجار از منطقهي كالپوش به اين ناحيه آمدهاند.
«در حال حاضر از اين مردم فقط خانوارهايي معدود مانده كه آنها نيز تركي را از ياد برده و فارسي تكلم ميكنند»
«اين ناحيه براي ساليان متمادي تحت سرپرستي حاكم بحنورد اداره ميشد. اما قبل ازآن، گاهي از توابع استرآباد، بسطام يا نردين محسوب ميشده است» و از دوران حيدرقلي خان سهام الدوله از ايلخانان بجنورد در دوران قاجاريه) جزء قلمرو حكومت بجنورد شده است.
جاجرم در طول تاريخ خويش بارها، به دليل هجوم طوايف ازبك و تركمن، آسيب فراوان ديده است. در مركز شهر جاجرم قلعهاي موسوم به «نارين قلعه» وجود دارد كه تا اواخر دوران قاجار از آن استفاده ميشده است. سياحاني كه در قرون اخير از جاجرم عبور كردهاند.، هر يك، اين قلعه را توصيف كردهاند. اين امر از ثباتي هميشگي در اين قلعه حكايت دارد. بي شك ساكنان جاجرم در اين دورهها به دنبال آرامش و امنيتي بودهاند كه جز در پناه ديوارهاي بلند اين قلعه فراهم نميآمده است خاور بيبي شادلو (خواهر يارمحمدخان سهامالدوله، حكمران بجنورد معاصر با ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه قاجار در سفرنامهي خويش شرحي از اين قلعه آورده است
منبع:مجله ميراث ماندگار