السلام عليك يا امام رئوف

به نظر مي رسد اين نام تركيبي از تركي (تاري ؛ خدا ) و خانه فارسي است . « گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاريخانه چنين نوشته است:« نمونه اي از بناهايي كه مقدم بر دوره سلجوقيان است مي توانيم ارئه دهيم يعني مقدم بر دوره اي كه نمونه اصلي مساجد ايران در آن تشكيل يافته است دو نمونه از ميان آنها مسجد جامع نائين و تاريخانه دامغان است » تاريخانه به معني خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هــــــم مي نامند و اين رقم اغلب در ايران نماينده آن نيست كه حتماً چهل ستون داشته باشد بلكه به معني ستون هاي متعدد است نقشه اين بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است كه از هر عنصر خارجي عاري است.  در دوره سلجوقيان به جاي مناره خشت و گلي آن كه ريخته بود برجي از آجر ساخته اند . اين مناره جديد را در جاي مناره قديم نساخته اند بلكه در كنار آن بنا كرده اند .  اين بنا شامل صحني است تقريباً مربعي كه از چهار طرف طاقهايي دارد و يكي از طاق نماها كه عميق تر از ديگران است جاي مقصوره مسجد را دارد و به همين جهت مواجه با قبله است نقشه اين مسجد ساده ترين و خالص ترين و حتي مي توان گفت علمي ترين مساجد صدر اسلام است . در بناي تاريخانه يعني در اشــــــكال معماري كه در آن به كار برده اند و در شكل ساختمان هيچ چيز نيست كه ايراني خالص نباشد حتي مي توان گفت در اين بنا هيچ شكل و هيچ جزئي از ساختمان نيست كه متعلق به معماري زمان ساسانيان نباشد . تاريخانه از حيث نقشه به قدري بيگانه از ايران است و از حيــــــث ساختمان به قدري ايراني است كه يكي ازمسافرين كه به اين قبيل اماكن  توجه داشته  يعني « ايستويك » تصوركرده است كه خرابه هاي آن يكي از معابد يا يكي از قصرهاي دوره شهر هكاتم پيلس است .بنابر وصفي كه شد بايد حتي المقدور  تاريخانه را به دوره ساسانيان نزديك دانست ولي بايد در زماني متوقف شد كه نقشه اصلي مسجد را كشيده اند به وسيله نمونه هاي اصلي مي دانيم كه اين نقشه از اواسـط دوره بني اميه متداول بوده است . در هر صورت مي توان آخر دوره بني اميه را قديمي ترين زمان ساختمان اين بنا دانست . از سوي ديگر مي توان اين گونه دانست كه زمان ساخت اصلي اين مسجد بين جلوس اولين خليفه عباسي يعني «سفاح » در 132 ( ه . ق) و سلطنت هارون الرشيد 170-193 (ه. ق) دانست يعني در اواسط قرن دوم هجري قمري.آنچه اكنون از مسجد تاريخانه مانده است 26 ستون است كه ضخامت هر يك چهار متر و به ارتفاع 2متر و 84 سانتي متر است و شش دهانه طاق و يك طاق بزرگتر كه محل منبر و محراب بوده .  در جهت شمالي مسجد مناره آجري به ارتفاع 26 متر است كه از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن 13 متر بدون سكو از روي زمين و قطر منتهي اليه آن در بالا 8/6 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نيست بعضي گفته اند كه بر اثر زلزله خراب شده ولي سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله مي بود غير منظم بود در ارتفاع ده متري آن كتيبه اي به خـط كوفي با آجر صورت گرفته است باني آن ابو حرب بختيار ممدوح منوچهري است بنابراين، اين مناره در فاصله سالهاي 420-430 هجـــري قمري ساخته شده است .