امام رضا عليه السلام ميفرمايد:
«ان صاحب النعمة علي خطر انه يجب عليه حقوق الله فيها؛ والله انه لتكون علي النعم من الله ـ عز و جل ـ فما ازال منها علي و جل ... حتي اخرج من الحقوق التي تجب لله علي فيها ... فقلت: جعلت فداك انت في قدرك تخاف هذا ؟ قال: نعم فاحمد ربي علي ما من به علي (1)؛ صاحب نعمت در خطر است، چون حقوقي خدايي در آن نعمتها واجب گرديده است. به خدا سوگند كه نعمتهايي از خداوند به من ميرسد و من همواره از آن بيمناكم تا حقوق واجب الهي آن را ادا كنم. (راوي حديث ميگويد)، گفتم: فدايت شوم، تو با مقامي كه داري از اين امر هراسناكي؟ امام گفت: آري، و خداي را بر اين كه مرا نسبت به اداي تكليف حساس كرده است سپاس ميگزارم.»
شكر، با توجه به مفهوم حقيقي آن محدوديتي اصولي و هدفدار را در اموال موجب ميگردد. اموال و كالاها، حتي آنها كه مصنوع انسان است، مصنوع خداوند است و در حقيقت از خدا است. انسان اجازه بهرهبرداري از نعمتها را دارد، و مالك مجازي و استخلافي است. اين نوع مالكيت، رعايت هدف و غرض مالك حقيقي را در كليه تصرفات، لازم ميسازد. و همين رعايت، سپاسگزاري و شكر است. رعايت دقيق و قاطع حدود و مقرراتي كه مالك حقيقي اموال گذارده است، وظيفه انسانها است كه اجازه يافتند تا از آن بهرهبرداري كنند، زيرا رضايت مالك حقيقي براي وكيل و نايب در تصرف، ضروري است. از اين رو ميتوان گفت كه حقيقت «شكر»، همان رعايت بالاترين و دقيقترين مقررات و محدوديتهاست در اموال، كه موجب رضايت واقعي بخشنده آنها ميگردد. چگونگي بهرهبرداري و حدود و مقررات آن، در آيات قرآن و تعاليم اسلامي و رضوي آمده است، كه بهرهبرداري بايد به اندازه و دور از اسراف باشد. اين نوع مصرف مورد رضايت بخشنده اموال و مواد است، و تحصيل اين رضايت، شكر است.
فقيه و عالم بزرگ، ملا محمد مهدي نراقي ميگويد: "كسي كه از هر چيز بدان گونه كه هدف و منظور از آفرينش آن است بهرهبرداري كند، نعمت خداي را شكر گزارده است. و اگر چيزي را به گونهاي مصرف كرد كه به هدف و مقصود از آن رهنمون نشد، يا در جهتي كه براي آن آفريده شده است نبود، نعمت خدا را ناسپاسي كرده است ... ."
همچنين، براي تحقق شكر در عمل، بايد هدف اصلي از آفرينش نعمتها منظور گردد، هدف از خلقت نعمتها، بهرهبرداري همگان و رفع نياز نيازمندان است، چنان كه در قرآن كريم آمده است:
«متاعاً لكم و لانعامكم (2)؛ كالايي است براي شما و چهارپايان شما و "رزقا للعباد" (3) ؛ روزي است براي بندگان ؛ و ... جمع احتكار و اسراف و شادخواري و اتلاف نعمتها، بر خلاف غرض اصلي آفرينش آنهاست. فقيه و عالم بزرگ، ملا محمد مهدي نراقي ميگويد: "كسي كه از هر چيز بدان گونه كه هدف و منظور از آفرينش آن است بهرهبرداري كند، نعمت خداي را شكر گزارده است. و اگر چيزي را به گونهاي مصرف كرد كه به هدف و مقصود از آن رهنمون نشد، يا در جهتي كه براي آن آفريده شده است نبود، نعمت خدا را ناسپاسي كرده است ... ." (4)
"همچنين فلسفه آفرينش خوراكيها تغذيه است، پس شايسته نيست كه از اين جهت منحرف شود و در دست برخي محدود گردد، بلكه لازم است از دست بينياز بگيرند و به نيازمند بدهند. از اين رو، در تعاليم دين، احتكار و ربا در معاملات خوراكي ممنوع گشته است، چون اين امر موجب ميگردد تا هدف و مقصود از خلقت خوراكيها منظور نگردد." (5)
در سخن ديگري كه از امام رضا عليه السلام رسيده است، اهميت شكر نعمت و موضوع و معناي آن به خوبي روشن ميشود:
امام رضا عليه السلام فرمود:
«واعملوا انكم لا تشكرون الله تعالي بشي بعد الايمان بالله، و بعد الاعتراف بحقوق اولياء الله من آل محمد [صلي الله عليه و آله و سلم]، احب اليه من معاونتكم لاخوانكم المومنين، علي دنيا هم التي هي معبر لهم الي جنان ربهم ... قيل يا رسول الله هلك فلان يعمل من الذنوب كيت و كيت. فقال رسول الله [صلي الله عليه و آله و سلم] ، بل قد نجي و لا يختم الله عمله الا بالحسني، سيمحوا الله عنه السيئات و يبدلها من حسنات، انه يمر مرة في طريق عرض له مومن قد انكشف عورته و هو لا يشعر، فسترها عليه و لم يخبره بها مخافه ان يخجل ... (6) ؛ بدانيد كه پس از ايمان به خدا و پذيرش حقوق اولياي او از آل محمد (صلي الله عليه و آله و سلم)، سپاسگزاريي محبوبتر نزد خداوند از ياريرساني به برادران مومن نيست، ياريرساني به زندگي دنياي آنان كه راهي است براي رسيدن ايشان به بهشت. كساني كه چنين ياريي برسانند از خاصان درگاه الهياند. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در اين باره سخني گفته است كه اگر نيك در آن دقت شود و بدان عمل كنند، شايسته نيست كسي از اين فيض الهي خود را محروم سازد.
در كلام امام، اهميت رعايت حقوق انسانها در مواهب خدايي، با سبكي قاطع بيان شده است، و شكر نعمت ـ پس از ايمان به خدا و گردن نهادن به حقوق اولياي خدا ـ كمكرساني و دستگيري نيازمندان معرفي گشته است.
به پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) گفتند: فلاني هلاك گرديد چون گناهاني چنين و چنان مرتكب ميشود.
پيامبر فرمود: بلكه او نجات يافت، و خداوند عمل او را به نيكي به پايان خواهد رساند. خداوند گناهان او را پاك خواهد ساخت و به حسنات تبديل خواهد كرد، زيرا كه او گه گاهي از راهي ميگذرد، و مومني را ميبيند كه برخي از اندام او (كه بايد پوشيده باشد) آشكار شده است و خود او نميداند آن را ميپوشاند و به او چيزي نميگويد تا مبادا شرمگين شود... در اين كلام امام، اهميت رعايت حقوق انسانها در مواهب خدايي، با سبكي قاطع بيان شده است، و شكر نعمت ـ پس از ايمان به خدا و گردن نهادن به حقوق اولياي خدا ـ كمكرساني و دستگيري نيازمندان معرفي گشته است.
پينوشتها:
1ـ اصول كافي، ج 3، ص 503 .
2ـ سوره مباركه نازعات، آيه 33 .
3ـ سوره مباركه ق، آيه 11 .
4ـ جامع السعادات، ج 3، صص 195 و 197، چاپ چهارم، دارالنعمان، نجف اشرف .
5ـ جامع السعادات، ج 3، صص 195 و 197 .
6ـ عيون اخبار الرضا (عليه السلام)، ج 2، ص 169 / مسند الامام الرضا (عليه السلام)، ج 1، ص 95 .